Ses Nasıl Yayılır?

Bilgisayarda çalışan arkadaşının arka­sına gelen öğrenci elinde ağzını kapattı­ğı kese kağıdığını patlatınca oturan ar­kadaşı irkilmiş ve ona sinirli gözlerle bakmıştır.

Yukarıdaki olayı haylaz arkadaşlarımız bizlere yada arkadaşlarımıza yaşatmıştir.

Kese kağıdından çıkan ses havada ya­yılarak kulağımıza gelmiştir.

Yaz aylarında özellikle açık hava kon­serleri sık yapılır. Konserlerde büyük hoporlürler kullanılır. Eğer hoporlörlerin önünde durulursa hoporlörü oluşturdu­ğu titreşimler hissedilir.

Güçlü bir hoporlörün titreşimleri gözle görülebildiği gibi üzerine küçük kağıt parçaları yerleştirirse titreşimin etkisi ile kağıtların hareket ettiği görülür.

Yukarıdaki deneyde başlangıçta durgun olan leğen içindeki suyun cetvel titreşti­rildikten sonra titreştiği görülür.

Deneyde cetvel suya ve suyun konulduğu leğene dokunmayacak kadar yukarıdadır.

Cetvelin bir ucu sabit olup diğer ucu bi­raz yukarı çekilip bırakılarak titreştirili­yor.Cetvel, cetvel ile leğen arasında bu­lunan havadaki molekülleri aşağı iner­ken sıkıştırmakta, yukarı çıkarken ise gevşetmektedir.

Sıkışıp gevşeyen hava su yüzeyine çar­parak su yüzeyine kuvvet uygulayarak su yüzeyindeki molekülleri hareket ettir­mektedir.

Buna göre ses cisimlerin titreşimi sonu­cu oluşmaktadır.

Ses dalgaları ve su dalgaları bir kaynak­tan dalgalar halinde yayılır ve kaynaktan uzaklaştıkça sönükleşir. Bir balon şişiril­diğinde balonun her yöne genişlediği ses dalgaları gibi kaynaktan çıkınca her doğrultuğuda yayılırken su dalgaları yal­nız su yüzeyinde yayılır.

Ses dalgalarının şiddeti kaynaktan uzak­laştıkça azalır. Hoporlör dibinde kulağımız çok rahatsız olurken hoporlörden uzaklaş­tıkça kulağımıza gelen ses azalır.

Ses ışık gibi ortamda yayılır. Anahtar açıl­dığında ampulün verdiği ışık nasıl her yönde yayılır ve sınıftaki herkes görürse sınıfta çalan saatin sesini sınıftaki herkes duyar.

Işık boşlukta (hiç bir maddenin olmadığı yer) yayılırken ses yayılmaz.Sesin yayılması için maddesel ortama ih­tiyaç vardır.Güneşten gelen ışınlar uzayda (boşlukta) yayılıp Dünya'mıza gelirken Güneş'teki patlamaların sesi Dünya'dan duyulmaz.

Ses Bir Engele Çarptığında Ne Olur?

Şematik olarak gösterilen şekildeki biti­şik odalardan birinde Gaye odanın ışığı­nı kapatmış uyumaya çalışıyor.Diğer odada Can ve Berk konuşurken odalarının ışıkları da açıktır.Can radyoyu açıp Berk'le birlikte yüksek sesle Fenerbahçe – Galatasaray maçını dinlemeye başlıyorlar.Gaye bir süre sonra gelip radyonun se­sini kısmalarının odada uyuyamadığını söylüyor.Gaye, Çan'ların odasındaki lambadan rahatsız olmazken radyonun sesinden
rahatsız olmuştur.Işık ışınları saydam olmayan odanın du­varında yansıma ve soğurmaya uğra­makta ve Gaye'nin odasına ulaşma­maktadır.

Radyodan yayılan sesin ise bir kısmı odanın duvarlarına çarpıp odaya geri gelirken bir kısmı oda duvarının içine geçerek duvarda ilerlemektedir. Daha sonra Gaye'nin bulunduğu odada hava­ya geçer ve havada yayılarak Gaye'nin kulağına gelir.

Ses dalgalarının duvar gibi engellere çarparak geldiği ortama geri dönmesi olayına yansıma denir.Sesin havadan duvara, duvardan ise tekrar havaya geçtiği gibi sesin bir or­tamdan diğerine geçmesine sesin ileti­mi denir.

Sesin havada ve duvardaki gibi madde­sel ortamdaki hareketine sesin yayıl­ması denir.

Radyonun sesini en fazla Berk sonra Can en az ise Gaye duymaktadır. Sesin bir kısmı havadaki tanecikler tarafından soğurulduğundan Can, Berk'e göre rad­yo sesini daha az duymaktadır. Ses rad­yodan yayıldıktan sonra duvara gelince­ye kadar havada; duvar içinde hareket derken duvarda ve duvardan Gaye'nin kulağına gelinceye kadar yine havada soğurulmaktadır.

Sesin bir kısmı yansıdığı bir kısmı ise hava ve duvar tarafından soğurulduğu için Gaye radyo sesini en az şiddetle duymaktadır.

Sesin ortamdaki tanecikler tarafından emilmesi olayına sesin soğurulması denir.

Trafikte aracın camları açık olduğunda duyulan ses camların kapalı olduğundakine göre çok yüksektir.

Ses tünellerin duvarında yansıyarak tekrar ortama geri geldiğinden tünelde duyulan sesin şiddeti tünel dışındaki yolda duyulan sesin şiddetinden büyük olur.

Bazı tünellerin duvarlarında ses yalıtım malzemeleri kullanılırken duvarları pü­rüzlüdür. Bu duvarlarda ses dağınık yansıdığı için yalıtım malzemeleri sesi soğurduğundan tünel içine daha az ses geri yansıdığından kulağımıza gelen ses miktarı daha az olur.

Boş odada ses dalgalarının bir kısmı hava ve duvardan soğurulurken bir kıs­mı duvara iletilmekte bir kısmı duvarlar­da yansıyarak odaya geri gelmektedir. Odaya geri dönen ses dalgaları tekrar kulağımıza geldiğinden sesi daha çok duyarız. Dolu odada ise genelde ku­maşlardan yapılmış yada kaplanmış eş­yalar ile girintili, çıkıntılı ve pürüzlü yü­zey yapısına sahip eşyalar vardır. Yumuşak ve gözenekli maddeler sesin çoğunu soğurur.

Girinti çıkıntılı ve pürüzlü yüzeylere çarpan ses dalgaları dağınık yansıdığından ses bu ortamda düz ve pürüzsüz ortama göre daha çok soğurulur.

Traktörü, biçer döveri ve iş makinelerini iş için kullanırken otobüs ve otomobille­ri seyahatte kullanırız. İş makinelerin­den çıkan sesin büyük kısmı doğrudan kulağa geldiğinden ses yüksek ve rahat­sız edici olur.

Otomobil ve otobüste motorun sesi içeri iş makinelerine göre çok az geldiğinden çok daha az rahatsız edicidir.

Karın olmadığı günlerde araçlardan çı­kan (motor, ekzost, lastik vb) sesler ha­vadan doğrudan geldiği gibi asvaltta yansıyarak kulağımıza gelir.

Kar yağdığında ise sesin büyük kısmı kar tarafından soğurulur. Dolayısı ile karlı ortam karsız ortam göre çok daha sessiz olur. (Sesin şiddetli daha düşük olur).

Araçlarda, araçların motorlarından çıkan sesin araç içine çok az geçmesi yada hiç geçmemesi için yalıtım işlemi yapılır.

Araçların egzostlarından çıkan sesin şiddetinin azaltılması için susturucular kullanılır.

Susturucular ya odacıklar şeklinde ta­sarlanarak sesin dağınık yansıması sağlanıp soğurulması arttırılır ya da ses soğurucu maddeler ile kaplanarak mo­tor sesinin büyük kısmı soğurulur.

Ev ve iş yerlerinde duvar ve tabanlarda yalıtım malzemeleri kullanılır.

Duvar ile sıva arasında ve tabanda be­tonla şap arasında yalıtım malzemeleri kullanarak sesin diğer oda ve evlere ile­timi en aza indirilir.

Yeşil alanlar ve ağaçlar havamızı temiz­lemenin dışında şehir ve yoldaki araç gürültülerinin büyük kısmını soğururlar. Ses dalgaları pürüzlü ve boşluklu ortam oluşturan ormanda dağınık yansıdığı için soğurulur.

Not:Ses pürüzlü ve gözenekli yüzeyler­de yansıdığında hava molekülleri düzenli hareket edemez ve ses ko­lay soğurulur. Yüzeyler tarafından soğrulan sesin bir kısmı ısı enerjisi­ne dönüşür ve odanın sıcaklğı artar. Sıcaklık artısı termometre ile fark edilemeyecek kadar azdır.

Çalar saati yukarıdaki gibi bir kutunun içine önce koyup ardından sırasıyla ku­maş sonra gazete kağıdı ve en son strafor parçalarının içine koyuyoruz. Çalar saate belirli uzaklıkta durup zili çaldığnda aldığımız sesleri karşılaştırdığımız­da sesin şiddetinin her defasında farklı olduğunu algılarız.

Ses yalıtımı sesi fazla soğuran madde­lerden yapılır.

Sesin Yayılması İçin MaddeselOrtama İhtiyaç Var

Hoporlördeki kağıt koni ileri doğru hare­ket ettiğinde önünde bulunan hava mo­leküllerini iterek sıkıştırır. Kağıt koni ge­ri hareket ettiğinde önündeki hava mole­küllerinin arasını açar. Hoporlördeki ka­ğıt koninin titreşim hareketi (ileri—geri hareketi) sonucunda önünde hava sıkı­şıp gevşeyerek ses dalgaları oluşur.

Aynı biçimde diyapoz (ses çatalı) plastik tokmakla vurunca diyapozun kolları tit­reşmeye başlar. Titreşen kolları ileri git­tiğinde hava molekülleri sıkışırken geri geldiklerinde hava molekülleri seyrekle­şir. Böylece havada oluşan bu dalga ha­reketi sesi oluşturur.

Yukarıda görüldüğü gibi iplerle asılmış özdeş çelik bilyelerden K çekilip bırakıl­dığında K önce L'ye çarpıp enerjisini L'ye aktarır. L enerjisinin M'ye aktarır ve M yukarı çıkar.

Görüldüğü gibi K kuvvet uygulayarak yukarı çıkarılıp bırakıldığında K'nin enerjisi sırasıyla L'ye ondanda M'ye ile­tilmiştir. K'nın enerji M'ye iletilmesi için L'ye ihtiyaç vardır.

Aynı şekilde ses kaynağından çıkan se­sin kulağımıza ulaşıp orda da algılan­ması için maddesel bir ortama ihtiyaç vardır. Boşlukta titreşen cisimlerin ener­jilerini taşıyacak sıvı veya gaz ortam ol­madığından ses boşlukta yayılmaz.

Uzayda astronotlar birbirleriyle ve Dün­yadaki merkezle radyo dalgaları aracılı­ğı ile konuşur. Normalde astronot uzay gemisinde çalışan motorların, Güneş'te meydana gelen patlamaların seslerini maddesel ortam olmadığı için duyamaz.

Katilarda tanecikler arası uzaklıksıvılara göre daha az, sıvıların tanecikleri arası uzaklık gazlara göre daha azdır.

Tanecikler arası boşluk arttıkça sesin iletimi azalır.

Buna göre ses; sıvılarda gazlara göre, katilarda ise sıvılara göre daha iyi iletilir.

Gemi motorunun çıkardığı sesi gemideki yolcu ve çalışanlar havada sesin yayıl­masından yararlanarak duyarken su içindeki su canlılar ve dalgıçlar suda se­sin yayılmasından yararlanarak duyarlar.

Radyo dalgaları istasyondaki vericiden çıktıktan sonra dalgalar halinde yayılır. Bir kısmı atmosferde çarparak yansır.

Yansıyan bu dalgalar diğer istasyondaki alıcı tarafından algılanır.

Ses dalgaları düzgün pürüzsüz bir yüze­ye çarptığında aynı ışığın parlak yüzey­de yansıması gibi yansır.

Sesin madde ile karşılaştığında bir kıs­mı madde tarafından yansıtılarak orta­ma geri gönderilir, bir kısmı madde için­de iletilir, bir kısmı ise madde tarafından soğurulur.

İki ucuna huni takılmış hortumun bir uçundan konuşan Ata'nın sesi boru için­de yansımalar sonucu Can'a ulaşır ve Can Ata'nın konuşmalarını algılar.

Ses maddesel ortamalarda yayılarak kulak kepçesine ulaşır. Kulak kepçesi ortamda yayılarak gelen seleri toplayarak sesin kalitesini arttırır ve kulak kanalına yollar. Kulak kanalı içinde yansıma­lara uğrayan ses dalgaları kulak zarına kadar ulaşır ve duyma olayı gerçekleşir.

Maddesel ortam sayesinde duyduğu­muz ses bazen sağlık sorunlarına yol açar. Aşırı gürültülü ortamlar çalışanları rahatsız eder, duyma sorunları, dikkat dağınıklığı gibi sağlık sorularına neden olabilir. Bu ortamlarda çalışanlar kulak­lık yada kulak tıpası takarak sağlıklarını korurlar.

ÖRNEK SORU

Öğretmeni Ebru'ya verdiği bilgi değer­lendirme tablosu yukarıdaki gibidir.
Buna göre Ebru'nun değerlendirmesi aşağıdakilerden hangisi olursa Ebru hata yapmamış olur?

ÇÖZÜM
Ses titreşen bir dalgalar cisimden her yöne halinde yayılır. I ve III. doğru II. yanlıştır.Buna göre, değerlendirme kısmı şekil­deki gibi olur.Yanıt A

ÖRNEK SORU

Yukarıda bazı ifadeler yazılı olan balonlar vardır. Öğretmeni Nil'den “Sesin Daha Çok Soğurulmasını Sağlayan Yüzeyler Sepeti” oluşturmasını istiyor.

Buna göre N il'nin oluşturacağı sepet aşağıdakilerden hangisi olmalıdır?

ÇÖZÜM
Ses dalgaları yumuşak, girintili çıkıntılı ve boşluklu yüzeylerde soğurulma sert, pürüzsüz ve boşluksuz yapılara göre daha çok soğurulur.Buna göre, oluşturulacak sepet şekilde­ki gibi olur.Yanıt D

ÖRNEK SORU

Yukarıda bir bilgi şeması verilmiştir. Tabe­lalardaki bilgi doğru ise D yanlış ise Y oku yönünde ilerleyerek bir yola ulaşılıyor.
Buna göre, tabelaları takip eden yolcu hangi numaralı yolaulaşılır?
A)1 B)2 C)3 D)4

ÇÖZÜM
“Parke tabanı gibi sert ve düz yüzeyler ses enerjisinin büyük bir kısmını yansı­tır.” ifadesi doğru olduğundan D oku yö­nünde gidilir.”Pürüzlü yüzeylerden yansıyan ses farklı doğrultularda yayılır.” ifadesi doğ­ru olduğunda D oku yönünde gidilerek1. yola ulaşılır.Yanıt A